Tiếng xe xích lô máy, cùng hàng ngàn vạn âm thanh khác, đánh thức một ngày mới ở Sài Gòn. Từ mọi ngả đường, xe xích lô máy từ chợ đầu mối, chở hàng tỏa đi khắp các chợ con, chợ tạm.

Xích lô máy cũng chở khách tỉnh lên Sài Gòn, tiện đường tấp vào tiệm lề đường, ăn tô hủ tíu nóng, uống ly cà phê sáng... rộn ràng, nhộn nhịp, náo nhiệt cả một góc phố. Người Sài Gòn xa quê hương, nhất là những người từng sống bên hông những khu chợ lớn quận 5, quận 10 một thủa... vẫn đau đáu ký ức này mỗi khi hồi hương.

Dãy xích lô máy chờ khách.

Về đêm, vẫn là tiếng phành phạch từ động cơ hai thì của chiếc xích lô máy, khuấy động đường phố. Một bà bầu cần đến nhà hộ sinh, các cô gái mặc áo dài phấp phới vẫy xe đi dạo phố...

Thời đó, mỗi góc chúng cư, mỗi ngõ hẻm, bệnh viện, bến xe đều có những bác Ba, chú Tư, anh Hai xích lô máy túc trực. Họ được nể trọng và ghi như một biểu tượng về sự an toàn và sự kịp thời trong những tình huống cần kíp của người Sài Gòn.

"Trước năm 1975, người thích đi xe xích lô máy, một phần vì lạ, phần nữa là ngồi xe xích lô máy có chút mạo hiểm. Tau nhớ hoài cái cảnh mấy ông Mỹ hứng thú la hét khi xe xích lô máy chạy nhanh chồm tới thiếu điều muốn đụng đít xe hàng", một ông lão Sài Gòn – người từng chạy xích lô máy chở khách, hồi tưởng ký ức tươi đẹp, trước khi kể cho đàn em chạy xích lô hai bánh đang uống cà phê rôm rả quanh mình, tại một góc chợ đầu mối quận 11.

Một người bán hạt dẻ rang nóng trên đường phố Paris với chiếc xe 3 bánh.

Xích lô máy xuất hiện ở Sài Gòn vào những năm 1940-1950, sau khi quân đội Hoàng Gia Nhật Bản thua trận phải đầu hàng và rút về nước năm 1945. Người Anh tiếp quản rồi giao lại cho chính quyền thu‌ộc đị‌a Pháp. Nhu cầu vận tải hàng hoá tăng cao. 

Trong thập niên 1930, Sài Gòn đã có những chiếc xích lô đạp thay thế cho những phu xe kéo, qua thập niên 1940 đã có khoảng trên 6.500 xe xích lô đạp nhưng số dân cư Sài Gòn ngày một tăng lên, xe xích lô đạp không đáp ứng nhu cầu vận chuyển do dùng sức người, tốc độ chậm và quảng đường ngắn.

Trong khi xe taxi đáp ứng nhu cầu về tốc độ và khoảng cách xa nhưng giá cả khá cao... Đứng trước thực trạng này, chính quyền Pháp đã nhập cảng những chiếc xe 3 bánh Triporteur Peugeot.

Xe Triporteur Peugeot được tân trang.

Đa số kiểu xe được sử dụng tại Sài Gòn là kiểu Triporteur Peugeot 55 TN với động cơ 125cc, ban đầu được sử dụng để vận tải hàng hoá, sau đó được cải tiến thành xe xích-lô máy. Từ một xe 3 bánh chở hàng hoá - tiếng Việt đương thời gọi là xe ba-gác máy (từ chữ bagages = hành lý) đã được cải tiến thành xe xích-lô máy.

Mô phỏng theo cấu trúc của xích lô đạp, người ta đặt lên khung xe một cái nôi bằng thép uốn với băng ghế nệm, dưới ghế nệm biến thành khoang chứa dụng cụ bảo trì xe cùng xăng nhớt, ruột lốp xe và tấm bạt để che phía trước hành khách khi trời mưa. Bên cạnh 2 hông ghế là bộ khung thép bọc mái che bằng vải dầu gấp xếp lại được, dùng để che nắng và mưa. 

Xe xích lô máy ở Sài Gòn trước 1975.

Chiếc xích lô máy nhiều màu với nhiều màu sơn sặc sỡ, có thể chở với trọng lượng vài trăm ký.

Cuối thập niên 1940 qua đầu thập niên 1950, có khoảng 1.800 xe xích-lô máy hoạt động quanh Sài Gòn, Chợ Lớn và Gia Định và là biểu tượng duy nhất của thành phố Sài Gòn không có nơi nào khác.

"Người chạy xe xích lô máy thời đó rất cao bồi và tất nhiên được trọng nể hơn người chạy xe xích lô đạp, vì sở hữu được một chiếc xe xích lô máy khoảng gần chục lượng vàng, đâu phải ai cũng có.

Bác tài chạy xe xích lô máy hồi đó oai lắm. Đầu đội nón nỉ, nón cối, đeo kính mát. Ngày xưa, xe xích lô máy có bến riêng hẳn hoi. Người người còn nhớ ở cầu Hậu Giang, ở khu Bà Chiểu… có những hãng chuyên cho thuê xe xích lô máy", người đàn ông tiếp tục hồi tưởng một thời Sài Gòn vang bóng của mình.

Hình ảnh xích lô máy giữa phố Sài Gòn một thời.

Từ giữa thập niên 1960, khi xe Lam (Lambro) du nhập vào Sài Gòn, xe xích lô máy bị cạnh tranh dữ dội. Xe Lam chở nhiều khách, rẻ tiền và nhiều hàng hóa trên mui khiến cho nghề xích lô máy dần sa sút. 

Dòng xe xích lô máy Sài Gòn biến mất dần sau ngày miền Nam được giải phóng vào tháng Tư 1975, do xăng dầu khi đó trở thành khan hiếm và được xem là "vật tư chiến lược". Đến năm 1985, xích lô máy - đặc trưng của một thời Sài Gòn hoa lệ, chính thức biến mất.

"Tôi nhớ, lúc nhỏ từ Chợ Lớn đi Sài Gòn, mỗi lần đi không ham taxi, không ham xe bus… mà chỉ đòi cha mẹ ngoắc tay kêu xích lô máy. Gia đình đông bốn năm người, con nít thì ngồi dưới sàn xe, người lớn ngồi trên nệm như ghế salon, xe chạy ù ù, qua mặt xe khác vù vù, cả nhà đưa mặt ra hứng gió, tai nghe máy mô tô, tiếng pô xe nổ phình - phịch - bình - bình oai phong hết sẩy", một người già khác góp chuyện.