Tấm bia và gốc đa chứa nó.
Qua các đợt sưu tầm, năm 1985, BQL di tích Hội An (nay là Trung tâm Quản lý Bảo tồn Di sản văn hóa Hội An) đã phát hiện ở bên trong gốc cây đa cổ thụ ở cuối đường Phan Châu Trinh, nay thuộc khối 4, P. Cẩm Phô (Hội An) một tấm bia lạ. Nghiên cứu sơ bộ bước đầu, cơ quan quản lý nhận định đây là tấm bia có ảnh hưởng rất lớn về tín ngưỡng đời sống dân gian đầy huyền bí, song chưa có cơ sở kết luận một cách chính xác. Đến ngày 22-11-1991, BQL di tích Hội An tiến hành chặt phá các bụi rễ cây đa bu bám và vây kín mít tấm bia cổ cao chừng 1 mét, rộng 0,6 mét, dày 0,2 mét để nghiên cứu. Bao bọc quanh tấm bia là cái am nhỏ được xây bằng gạch thẻ gồm nhiều kích cỡ đặt chồng, xếp lên nhau nhưng không có hồ kết dính như cách xây gạch thông thường, song bên ngoài phần tường có vết tích của vôi vữa. Các thông tin được chạm khắc trên tấm bia đá từng bước được đưa ra.
Các dòng chạm khắc bằng chữ Hán- Nôm bị lu mờ, song dùng bột trắng chà xát thì có thể đọc được. Nội dung trên tấm bia được các nhà nghiên cứu khảo cổ đánh giá đây là tấm bia khá đặc biệt. Họ chia nội dung chạm khắc trên tấm bia ra làm 3 phần, cụ thể như sau: Phía trên cùng được khắc 3 vòng tròn, dưới cái vòng tròn chính giữa là một hàng chữ khắc sâu hơn, rõ nét "Bắc đế sắc lệnh lập cực ngự phong yểm thủy đạo". Tuy là viết theo kiểu chữ Nôm nhưng vì người xưa viết theo lối trấn yểm huyền bí nên rất ít người hiện tại có thể dịch được cũng như diễn giải ý nghĩa. Lúc đó, BQL lý di tích Hội An đã mời một sử gia tên tuổi đọc giúp hàng chữ trên và người này cho biết đại khái rằng đây là một câu của người phương đông theo đạo Lão dùng với mục đích trấn yểm. Dưới vòng trong bên trái của tấm bia khắc hình sao Bắc Đẩu thẳng đứng. Dọc theo thân bia khắc 7 vòng tròn nối nhau bằng một vạch thẳng. Đây là hình tượng của sao Nam Tào. Tiếp đến phía dưới nữa là hàng chữ "Án ma ni bát mê hồng".
Phía dưới khắc 3 đạo bùa. Lá bùa giữa hình vuông, cạnh 19cmx20cm. Hai bên là hai lá bùa hình chữ nhật, mỗi lá 10cmx20cm. Các nhà nghiên cứu cho rằng những lá bùa này rất giống với các lá bùa ém yểm được ghi trong sách của các đạo sĩ, thầy phù thủy, thầy địa trước đây. Phần dưới cùng là hàng chữ "Thái nhạc sơn". Với 3 chữ này, các nhà nghiên cứu cho đây là biểu tượng về sự to lớn, là Thái Sơn Bắc Đế, nơi cư ngụ của thần Bắc Đế. Căn cứ vào nội dung được chạm khắc trên tấm bia, một số nhà nghiên cứu đã tạm thời kết luận: Đây là một tấm bia mà người xưa dùng trấn yểm thủy đạo để bảo vệ cộng đồng cư dân trong vùng Tú Lễ, xã Cẩm Phô, Hội An. Ngày xưa, hướng bắc của tấm bia có một đầm nước khá rộng, là nơi tiếp nhận dòng nước từ khe Ồ Ồ và các lạch nước từ sông Đế Võng cũng như đầm Trà Quế đổ về theo hướng bắc-nam. Đầm nước hồi trước chạy dài từ đường Nhị Trưng bây giờ cho tới ngã ba Tin Lành (nơi giao nhau giữa 3 con đường Hùng Vương- Trần Phú và Phan Châu Trinh, điểm tọa lạc của nhà thờ Tin Lành hiện tại).
Ngày xưa, người dân ở vùng hạ lưu rất coi trọng đến việc trị thủy. Có nhiều khả năng những lạch nước đầm lầy này đã quấy phá, gây ra lũ lụt kinh hoàng nên dân làng đã dựng bia trấn yểm nhằm trị thủy, cầu mong cuộc sống luôn bình yên. Các nhà nghiên cứu cũng cho đây là tấm bia yểm có liên quan về tín ngưỡng, tâm linh đến việc thờ phụng thần Bắc Đế. Ở phố cổ Hội An, vị thần này còn được gọi bằng các tên khác nhau như Bắc Đế Trấn Võ, Huyền Thiên Đại Đế. Đây chính là vị thần đang được thờ cúng tại Chùa Cầu, là vị thần chủ về phương bắc. Theo thuyết ngũ hành, phương bắc ứng với hành thủy, có sức mạnh diệt trừ thủy quái. Quan niệm này được khởi nguyên từ Trung Hoa cổ đại và nền văn hóa của Hội An từ lâu đời đã kết hợp bằng các luồng văn hóa Hoa, Nhật, Ấn Độ, Việt nên tấm bia này cũng đã thể hiện sự giao lưu đó khá rõ nét.
Thực ra, đến bây giờ những lời giải nội dung trên tấm bia của các nhà nghiên cứu, khảo cổ cũng chỉ mang tính "tạm thời", cũng là tiên đoán và nhận định mà thôi. Về niên đại của tấm bia cũng chưa có ai đưa ra mốc thời gian. Có người cho rằng đây là tấm bia do người Nhật đặt để yểm cái đuôi của con cù. Bia được dựng cùng năm các thương gia Nhật Bản góp tiền xây dựng Chùa Cầu. Rồi lại có ý kiến bảo dòng chữ "Án ma ni bát mê hồng" trên tấm bia ấy nếu dựa theo từ điển Phật học Hán- Việt thì là lời chú mà tín đồ Lạt Ma giáo (phật giáo Tây Tạng) thường hay niệm để đến thời vị lai sẽ được vãng sinh tới cõi cực lạc. Người Tây Tạng thường viết 6 chữ này lên mảnh vải rồi cất vào ống đựng kinh gọi là pháp luân hồi sinh tử. Chính vì vậy mà những lá cờ vải treo trước cửa nhà và các bia đá hai bên đường của người Tây Tạng cũng đều được viết 6 chữ đó.
Ngược dòng thời gian, sự bí ẩn của tấm bia này cũng đã làm xôn xao dư luận một thời. Đó là vào năm 2008, bỗng dưng rộ lên tin đồn thổi có 5 thanh niên lạ tìm tới gốc đa đào bới, ghi chép nội dung trên tấm bia. Chính những vòng tròn khắc trên bia là... tấm bản đồ kho báu của người Nhật Bản? Khi BQL di tích Hội An chặt các rễ cây để khám phá những bí mật của tấm bia nằm giữa gốc đa thì lại có tin họ phát hiện... kho vàng, chở về cất giữ tại BQL di tích? Những lời bịa đặt hoang đường đó đã làm cho những người hiếu kỳ tìm tới khá đông, cơ quan chức năng và chính quyền địa phương đã ra lời khuyến cáo để mọi người cảnh giác.
Hiện tại, tấm bia đang nằm trong gốc đa phía bên trong một khu đất rộng, nếu đi ngoài đường Phan Châu Trinh không thể phát hiện. Đây là tấm bia cổ đang còn những ẩn số kỳ bí và cần tiếp tục giải mã của giới nghiên cứu...
